با شرایط ویژه جغرافیایی همواره در مساله تامین مصالح برای طرح ها و پروژه های توسعه ای و عمرانی مواجه بوده و هست، در این سال‌ها عمده مصالح از بستر رودخانه‌ها برداشت می‌شد اما دیگر رودخانه‌های استان از جمله سفیدرود به اعلام شرکت آب منطقه‌ای، پتانسیل برداشت ندارد.
نیمرخ گیلان/ اینک طرح برداشت رسوبات پشت سدها از جمله منجیل می تواند اقدامی دو سر سود برای استان باشد که هم آثار مخرب زیست محیطی استان راکاهش می دهد و هم بخشی از نیاز پروژه های عمرانی استان را تامین می کند.
گیلان معادن و رودخانه های کمی برای تامین مصالح شن و ماسه دارد این درحالی‌است که پتانسیلی مانند مخازن سدها با ظرفیت چند صد میلیون مترمکعبی رسوبات می‌تواند بخشی از نیاز استان را برای تکمیل پروژه‌های استانی و ملی فراهم کند و فرصتی برای استراحت رودخانه‌های استان فراهم آورد.
به گزارش ایرنا ، گیلان ۵۴ رشته رودخانه دائمی دارد که از بین آنها سفیدرود پرآب‌ترین رودخانه شمال کشور، مهم‌ترین منبع تامین آب و مصالح شن و ماسه رودخانه ای گیلان به‌شمار می‌رود.
امروز برداشت‌های متناوب مصالح از بستر این رودخانه ظرفیت آن را به حداقل کاهش داده آنگونه که مسئولان را به چاره اندیشی واداشته و اینک آنان یکی از بهترین گزینه های موجود را استفاده از پتانسیل رسوبات انباشته شده در پشت سدهای گیلان می دانند.
سدهای سفید رود، تاریک، سنگر از سدهای مستعد برای برداشت این رسوبات محسوب می‌شوند بطور مثال برآوردها نشان می‌دهد در مخزن سد سفیدرود ۷۰۰ میلیون مترمکعب رسوبات وجود دارد که می تواند نیاز مصالح استان را تا ۲۰ سال آینده تامین کند. بررسی‌ها نشان می دهد این امر نه تنها به لایروبی و افزایش مخزن سد کمک می‌کند بلکه جلوی دست اندازی به طبیعت منحصر به فرد گیلان را نیز می‌گیرد همچنین از قیمت مصالح شن و ماسه می کاهد و فرصتی برای رودخانه های استان فراهم می آورد تا لختی استراحت کنند.
گیلان پروژه‌های نیمه تمامی و بزرگ کم ندارد که تکمیل هرکدام از آنها مصالح بسیاری می خواهد، پروژه‌هایی نظیر بزرگراه فومن- پونل، باند شرقی کنار گذر تالش، عملیات تکمیلی تقاطع غیر همسطح گیل واقع در کنار گذر لاهیجان، احداث بزرگراه کنار گذر لنگرود، راه آهن رشت - کاسپین و مسیر ریلی رشت- آستارا، بخش دوم آزادراه منجیل - رودبار(باند غربی)، کنارگذر بندر انزلی، عملیات تکمیلی بخشی از مسیر و سازه پل پیش رودبار کنارگذر مرجقل، تکمیل بزرگراه آستارا، تالش- پونل و عملیات اجرایی بزرگراه آستارا - آستار (ایران و آذربایجان) بخشی از آنهاست.
مخازن سدها پتانسیل خوبی برای تامین مصالح استان است
سدهای سفید رود، سنگر، تاریک و شهربیجار از سدهای مخزنی گیلان هستند که طبق اعلام آب منطقه ای استان رسوبات انباشته شده در مخزن سد سفیدرود ۷۰۰ میلیون متر مکعب و سد تاریک ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلیون مترمکعب است و این خود نوید بخش امکان تامین بخش قابل توجه مصالح و تسریع در روند اجرای پروژه های ملی و استانی است.
مدیرکل شرکت آب منطقه‌ای گیلان عمده رسوبات مخزن سد سفید رود را ۷۰۰ میلیون مترمکعب اعلام کرد و گفت: تمام رسوبات انباشته شده در این مخزن قابل برداشت نیست، علاوه بر این سد، برداشتهایی هم از سدهای سنگر و تاریک انجام شده است.
وحید خرمی در ادامه ظرفیت برداشت از مخزن سد تاریک را ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار مترمکعب اعلام کرد و افزود: جنس مصالح مخازن سدها رسوبی بوده و برای استفاده در پروژه‌های ملی مثل راه آهن و بزرگراه مناسب است و این شرکت حمایت خود را از برداشت از این عرصه‌ها برای کاستن از فشار رودخانه‌های استان اعلام می‌کند.
وی تکمیل پروژه‌های ملی را نیازمند مصالح زیادی دانست و تصریح کرد: مصالح برداشت شده از مخازن سدها به علت رسوبی بودن کیفیت پایین‌تری نسبت به مصالح رودخانه ای دارند و بیشتر برای زیرسازی پروژه ها مورد استفاده قرار می گیرد. پیش از این امکان برداشت از مخزن سد سفیدرود در دستور کار نبود بصورت موردی برداشتهایی انجام شد اما در آینده مراجعات بیشتری به این مخازن خواهیم داشت.
خرمی با اشاره به اینکه سالانه در استان حدود ۲۱۱ مجوز برداشت شن و ماسه صادر می شود، بیان کرد: امسال ۵۳۶ هزار مترمکعب مجوز برداشت صادر شده که بخشی مربوط به سد سفید رود و سنگر و مابقی رودخانه‌های استان است.
وی اضافه کرد: نمی‌دانیم امکان برداشت و حمل هزار تن رسوبات از این عرصه ها وجود دارد یا خیر اما در مسیر دستیابی به این مهم تلاش می‌کنیم امسال هم مجوز برداشت از ۵۰۰ تا یک میلیون مترمکعب از سدها صادر شده است.
گیلان سالانه ۲۵ میلیون تن مصالح نیاز دارد
طبق اظهارات معاون امور صنایع و معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت گیلان حسب برآورد حوزه عمرانی استانداری گیلان حداقل نیاز سالانه مصالح این استان بیش از ۲۵ میلیون تن است.
سعید اخلاقی محدوده های معدنی قابل برداشت گیلان را به ۲ حوزه کوهی و رودخانه ای تقسیم بندی کرد و افزود: در سالیان اخیر غیر از تقاضای روز افزون برای تامین مصالح پروژه‌های ساخت و ساز بخش خصوصی به‌علت در دست اجرا بودن پروژه‌های استانی و ملی از قبیل راه‌آهن و آزاد راه و سایر پروژه های راه‌سازی و سدسازی نیاز به تامین مصالح در استان افزایش یافته است.
وی با اشاره به مشکلات و محدودیت‌های زیست محیطی و اقلیمی گیلان گفت: این خطه برای تامین مصالح مشکلات بیشتری نسبت به سایر استانها دارد تا بتواند مصالح مقرون به صرفه و با قیمت مناسبی تامین کند درحالیکه طی سالیان اخیر هزینه تامین مصالح در گیلان نسبت به استان‌های مجاور افزایش قابل توجی یافته که ناشی از محدودیت‌های برداشتی است که در سرزمین وجود دارد.
فقر معادن شن و ماسه در گیلان
معاون امور صنایع و معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت گیلان با بیان اینکه این استان از حیث برخورداری از معادن شن و ماسه نسبت به سایر استانها فقیر است گفت : گیلان در شرایط شکنده زیست محیطی قرار دارد که نمی‌تواند از ذخایر بالقوه خود به دلیل این محدودیت‌های مهم برای رسیدن به توسعه پایدار با نگاه به حفاظت از محیط زیست بهره ببرد.
وی یکی از راههای برون رفت از این چالش را استفاده از ذخایر پشت سدها عنوان کرد و افزود : ذخایر قابل توجهی در پشت سدهای سفید رود، سنگر و تاریک وجود دارد که جزو ذخایر متناوب و سرمایه‌ای استان محسوب می‌شوند. ذخایر پشت سدها هم به لحاظ تامین مصالح بازار و برای جلوگیری از شغل‌های قیمتی و افزایش بی‌رویه مصالح ساختمانی بسیار مغتنم و اثر گذار است و اط سویی می‌تواند از فشار بیش از حد به منابع رودخانه ای بکاهد و باعث شود رودخانه‌ها از دست اندازی‌های قانونی و غیرقانونی رها شوند.
وی با اشاره به افزایش نظارت موثر بر عملکرد بهره‌برداران موجود بویژه از سوی دستگاه‌های نظارتی و قضایی در سالیان اخیر اضافه کرد: دستگاه‌های نظارتی علاوه بر برخوردهای بازدارنده با متخلفان باید سازوکار جانبی هم پیش بینی کنند چنانکه آب منطقه ای در حوزه رودخانه و منابع طبیعی در معادن کوهی ناظرانی را در محل برداشت به‌طور متناوب مستقر کرده و یا اقدام به نصب دوربین‌های مدار بسته موقت کنند. امور صنایع و معادن نیز موظف است در محل پایگاه خود باسکولی نصب کند تا عملکرد روزانه بهره بردار را مورد پایش قرار دهد.
وی تصریح کرد: سازمان صنعت، معدن و تجارت جلوی هرگونه تخلف شامل اضافه برداشت و نیز برداشت خارج از محدوده را می گیرد و علاوه برآن تفاهم نامه‌ای با سازمان نظام مهندسی معدن ایران منعقد کرده که در بازرسی ایمنی و فنی معادن از پتانسیل آن سازمان با تشکیل تیم‌های کارشناسی بهره گیرد.
ظرفیت برداشت مصالح در گیلان سالانه هفت میلیون مترمکعب است
مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه ای گیلان نیز با بیان اینکه سالانه ۳۰۰ هزار متر مکعب مصالح از بستر رودخانه های استان و حدود ۴۰۰ هزار متر مکعب از محل مخازن سدهای گیلان برداشت می شود، گفت : ظرفیت و پتانسیل برداشت سالانه مصالح در سطح استان با احتساب مخزن سد سفیدرود حدود هفت میلیون متر مکعب است که حدود ۹۰ درصد آن از محل مخزن این سد و ۱۰ درصد باقیمانده هم از مخازن سدهای انحرافی شامل سد تاریک، سد گله رود، سد سنگر و نیز سایر رودخانه های استان تامین می شود.
محمد مهدی اکبری افزود: مطابق دستورالعمل شرکت مدیریت منابع آب ایران، میزان رسوبات ورودی و خروجی سدهای مخزنی به صورت روزانه در سدها اندازه گیری و برآورد شده و هر پنج سال هیدروگرافی مخزن آنها به منظور ارزیابی حجم قابل بهره‌برداری و میزان رسوبات موجود انجام می‌شود.
وی تصریح کرد: مطابق آخرین هیدروگرافی از مخزن سد سفیدرود در سال ۱۳۹۷ میزان رسوبات برابر ۷۱۵ میلیون متر مکعب معادل ۴۱ درصد حجم ابتدایی مخزن (هزار و ۷۶۵ میلیون متر مکعب) می باشد. مابقی سدهای استان اعم ازسدهای انحرافی تاریک، سنگر، گله رود و غیره مقدار محدودی از حجم رسوبات را در خود جای داده‌اند.
وی ادامه داد: با توجه به حجم آب موجود در مخازن سدها، دسترسی به کلیه رسوبات انباشته شده امکان پذیر نیست اما سد سفیدرود با توجه به حجم بالای رسوبات، سالانه حدود نیم درصد از حجم کل مخزن سد (بالغ بر ۶ میلیون متر مکعب) قابلیت برداشت دارد و امکان افزودن به ظرفیت آب آن را فراهم می سازد. برای سایر سدها ازجمله سدهای انحرافی سنگر، گله رود و تاریک، برداشت رسوبات سالانه در حدود ۴۰۰ هزار مترمکعب است.
اکبری با بیان اینکه برداشت‌های صورت گرفته از مخزن سدهای موجود قابلیت تامین مصالح پروژه‌های عمرانی را در سطح استان دارد، افزود: با صدور مجوز برداشت از مخازن سدهای استان، برداشت از رودخانه‌ها به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت.
وی عنوان کرد:با توجه به پتانسیل های موجود در مخازن سدهای استان (به ویژه سد سفیدرود) و هدایت برداشت مصالح از سفیدرود و توجه به این نکته که خط راه آهن سراسری از کنار مخزن آن عبور می کند، حجم برداشت از رودخانه ها کاهش قابل توجهی می یابد که به مرور زمان امکان احیا و بازطبیعی سازی رودخانه‌های استان فراهم می شود.
فرصتی برای استراحت رودخانه‌ها
یک کارشناس کشاورزی فعال محیط زیست در گفت‌وگو با ایرنا با اشاره به مفید بودن برداشت رسوبات از سد سفید رود گفت: در وضعیت مخاطرات زیست محیطی حاضر باید حد وسط را نگهداشت، هم‌اینک سد منجیل به دلیل انباشت گل و لای حجم آب چندانی ندارد و در حالت بادکنکی به‌سر می‌برد.
رضا حیدری نیز معتقد است: در شرایط حاضر رسوب زدایی و استفاده از این خاک غنی در کشاورزی بسیار لازم و ضروری است و این امر استراحتی برای رودخانه‌های گیلان خواهد بود.
وی با بیان اینکه درحالت عادی برداشت رسوبات بر برداشت رودخانه‌ای ارجحیت دارد، مزایای برداشت رسوب را بسیار بالاتر از برداشت مصالح از رودخانه‌هایی مانند سفید رود دانست و تصریح کرد: در این صورت فرصتی حاصل می شود تا رودخانه های پایین دست بتوانند نفس بکشند.
برداشت رسوبات سدها، محدودیت محیط زیستی ندارد
برداشت رسوبات از مخازن سدها این سوال را در ذهن خواننده مطرح می کند که آیا این برداشت ها به محیط زیست آسیب وارد می‌کند؟ کارشناسان و فعالان محیط زیستی گیلان آسیب ها برداشت رسوبات را بسیار کمتر از برداشت‌های رودخانه ای می‌دانند و معتقدند این امر مشکل زیست محیطی چندانی ندارد.
مدیر کل محیط زیست گیلان این طرح را در کاهش فشار بر رودخانه‌های استان موثر دانست و گفت: این امر به‌ادامه حیات آنها کمک می‌کند و علاوه بر افزایش ظرفیت سدها از نظر زمانی، محدودیتی برای تخم‌ریزی ماهیان ایجاد نمی‌کند.
حمزه عشوری ادامه داد: مواد ریز معدنی، پوشش گیاهی منطقه و ماهیان بومی که در فصل غیر تخم‌ریزی در منطقه حضور دارند در صدور مجوز برداشت از عرصه های معدنی بررسی می‌شوند چراکه درصورت مشاهده هر یک از این موارد و موضوعات در بستر فعال، ممنوعیت برداشت صادر می شود.
وی تصریح کرد: برای معرفی و صدور مجوز برداشت کارشناسان محیط زیست عرصه مورد نظر را به طور تخصصی بررسی کرده و نظرات کارشناسی اکولوژیکی آن را در کمیته کارشناسی مطرح می‌کنند. علاوه بر استقرار کارشناسان ناظر شهرستانی کمیته نظارت استانی نیز بر این مناطق نظارت می کنند.
وی با بیان اینکه سازمان محیط زیست با هرگونه برداشت مصالح رودخانه‌ای مخالف است، افزود : این برداشت‌ها از مناطق فعال آب‌گذر و مکان‌هایی که رسوبات جزیره‌ای باعث انحراف رودخانه‌ها می‌شوند، صورت می‌پذیرد و مجوزها نیز برای برداشت از این جزیره‌ها صادر می‌شود.
عشوری در مورد نحوه صدور مجوز ار عرصه روخانه ای گفت: محیط زیست به تناسب در عرصه و عمق (کمتر از سطح تراز آب نباشد) در بهترین شرایط اجازه برداشت تا عمق ۵۰ تا۷۰ سانتیمتر را صادر می کند اما این محدودیت در مورد مخازن سدها کمتر است و می‌توانیم اجازه برداشت در عمق بالاتر را صادر کنیم.
مدیرکل محیط زیست گیلان درمورد نحوه برخورد با بهره‌برداران متخلف هم اظهار کرد: در معادن شن و ماسه چند کارشناس و ناظر شهرستانی حضور دارند که در صورت مشاهده هرگونه تخلف عملیات برداشت را متوقف می‌کنند، کمیته نظارت استانی به صورت تصادفی معادن را مورد بررسی قرار می‌دهد مردم هم می‌توانند موارد تخلف را به سامانه خبری۱۵۴۰ اطلاع رسانی کنند.
لازمه صدور مجوز معدن را عدم پوشش درختی اعلام کرد
رئیس اداره حفاظت و حمایت منابع طبیعی گیلان لازمه صدور مجوز معدن را عدم پوشش درختی عنوان و ذکر کرد: برای گونه های ذخیره گاهی درختی، درختچه ای و بوته ای در خطر انقراض گیلان مانند سرخدار، شمشاد، بنه، بادام کوهی و گون که دارای ممنوعیت ذخیره گاهی و "ممنوع القطع" هستند در مکانهای رویش این گیاهان مجوز معدن صادر نمی‌شود.
رضوان محمد پور اظهار کرد:برخی معادنی که در مسیر جاده پونل و اسالم - خلخال وجود دارد و برداشتهایی از آنها انجام می شود به خاطر اصلاح پیچ های خطرناکی است که از سوی راهداری و حمل و نقل جاده ای صادر شده است و سازمان جنگلها مجوز برداشت تا عمق و مساحت مشخص را می دهد.
وی تصریح کرد: منابع طبیعی گیلان به لحاظ پوشش گیاهی درختی، درختچه ای و گیاهان ممنوع القطع از هر ۱۵۰ مورد درخواست موافقت نامه معدن با یک مورد در حد اکتشاف موافقت می کند که این خود روندی یک یا ۲ ساله است.
وی خاطر نشان کرد: در سال ۱۴۰۰ حدود ۷۰ مورد استعلام معدنی به اداره کل منابع طبیعی استان ارسال شد و با ۹ مورد آن موافقت شد درحالیکه امسال ۶۲ استعلام معدن به این اداره کل ارسال شده که تنها با چهار مورد موافقت شده است.
به گفته کارشناسان باتوجه به نوع و کیفیت رسوبات مخازن سدها، این رسوبات کیفیت پایین‌تری نسبت به مصالح رودخانه ای دارند اما این رسوبات قابلیت آنرا دارند تا در تامین مصالح پروژه‌های ملی و استانی راه وشهرسازی و راه آهن بکار گرفته شوند.
طبق ارزیابی‌ها نیاز این استان سالانه ۲۵ میلیون مترمکعب مصالح است و به طور قطع ظرفیت ۷۰۰ میلیون مترمکعبی مخازن سدها می تواند مسیر سخت تامین مصالح استان را هموارتر کند.